Lajoš Vermeš jedna je od najistaknutijih ličnosti iz istorije sporta sa ovih prostora, a o njegovoj posvećenosti sportu svedoče brojni zapisi i istorijske činjenice koje govore o čoveku koji je svo svoje vreme, entuzijazam, novac i ljubav uložio u promovisanje istog. U vreme kada fizička kultura i sportske discipline nisu bile toliko popularne i praćene kao danas, ovaj plemić oživeo je kult sporta ne čekavši da se Olimpijske igre obnove, već ih je sam osmislio i sproveo na Paliću davne 1880. godine. Vermeš Lajoš nosilac je 35 sportskih titula, višestruki je prvak Subotice i drugih evropskih gradova. Na takmičenjima je osvojio 16 pehara, 250 medalja, 120 diploma i 140 lovorovih venaca. Želeći da konstantno radimo na očuvanju sećanja na jednu od najznačajnijih ličnosti Palića, razgovarali smo sa njegovim direktnim potomkom - Mihaljem Vermešom, profesorom matematike u penziji, a ono što sledi u nastavku teksta je njegova priča o čuvenom Lajošu Vermešu. Zahvaljujemo se gospodinu Vermešu koji nam je omogućio pristup ličnoj arhivi i porodičnim fotografijama objavljenih u ovom tekstu. 

Foto: Mihalj Vermeš, unuk Lajoša Vermeša

Vermeš Lajoš (mađ. Nagybudafalvi Vermes Lajos, 28.06.1860. - 22.05.1945.) rodio se u bogatoj veleposedničkoj porodici. Ljubav prema sportu nasledio je od oca Nandora, učesnika revolucije 1848. godine. Vermešov otac bio je advokat, osnivač Lovačkog društva u Subotici, a takođe se angažovao u tada gospodskim i modernim sportovima kao što su konjske trke i trke pasa.   

Foto: Vermeš Ferdinand, oko 1878. godine

  Vermeš Lajoš je od svoje 10. do 18. godine pohađao pijarističku gimnaziju u Budimpešti, gde se izučavao latinski i grčki jezik. Kao niži gimnazijalac počeo se baviti gimnastikom i to u nacionalnom gimnastičkom društvu. Bio je nadahnut antičkim olimpijskim igrama, i helenskom kulturom uopšteno govoreći. 09.12.1877. godine sa svojih 17 godina osvojio je prvo mesto u državi i to u gimnastičkoj disciplini konj, što mu je ujedno bila i prva medalja, a sport i takmičenja odredili su mu tada ostatak životnog puta. Sport mu je bio životni cilj, značio mu je sve u životu – kao i Palić. Kako pišu tadašnje novine, mnogo je dobio od sporta ali mnogo, mnogo više je dao. U subotičkom listu „Napló“, pod naslovom „Semenosejač“ subotičke fizičke kulture, u svojoj 76. godini daje jedan opširniji intervju, gde je izrekao jednu simpatičnu romantičnu misao: „U najranijoj mladosti sam se verio sa sportom i ostao sam večiti zaljubljenik“. Obilazio je državu, organizovao je takmičenja širom zemlje i osnivao sportske klubove. Pored gimnastike, omiljeni sportovi su mu bili rvanje, dizanje tegova, boks, a u atletskim disciplinama skok u dalj, skok u vis i trkačke discipline. Ipak, najveća ljubav mu je bio velosiped. 1878. godine, kada se vratio iz Pešte, donosi isti sa sobom, i tako je Subotica dobila svoj prvi velosiped. Dve godine ranije otputovao je u Napulj (Sicilija) kako bi uzeo meru diska sa originalnog kipa – u pitanju je bio Mironov „Bacač diska“, izlivši disk od gvožđa prečnika 220 mm ( 2/3 oštrog i 1/3 tupog ruba) – i tako je prvi disk stigao u Suboticu. Na velosipedu, ili kako ga je nazvao gvozdenom konju, pravio je velike ture po državi, učestvujući na kraćim i dužim takmičenjima. Privlačile su ga novotarije, pa i ekstremne stvari, pa je tako na velosipedu pravio razne akrobacije, a takođe je voleo mačevanje, polo i druge sportove ujedno kao organizator i kao takmičar. 

Foto: Lajoš Vermeš na velosipedu, Subotica 1880. godine

Sportske igre 1880. - 1914. Nadahnut antičkim olimpijskim igrama, dobio je ideju da na svom imanju organizuje palićke sportske igre kasnije nazvane Palićka olimpijada – ovaj naziv Vermeš nikada nije koristio. Bio je inicijator, organizator, mecena, aktivni takmičar i veliki misionar sporta i fizičke kulture. Dr. Branko Mrkić, profesor te direktor Fakulteta fizičke kulture u Novom Sadu, poznati istraživač istorijata sporta u svom univerzitetskom udžbeniku 1975. godine pod nazivom „Palićke sportske igre“ piše sledeće : „Palićka olimpijada u periodu od 1880. - 1914. slobodno se može nazvati zlatnim dobom sporta, jer takve su sportske priredbe organizovane na Paliću, koje je beležila čitava sportska javnost. Na ovim takmičenjima u velikom broju učestvovali su najpoznatiji sportisti Evrope toga vremena, a sa teritorije Vojvodine takmičari su prvi put pokazali vrhunske rezultate“. Njegova sportska filozofija, koju porodica Vermeš danas sa ponosom ističe glasila je : „Sport mora biti dostupan svakom čoveku i mora biti sastavni deo svakodnevnog života čoveka“ – što je nesporno u to vreme bila jedna smela, napredna i demokratska ideja, ili kako bi se to danas reklo „moderno evropsko razmišljanje“, utoliko više jer je sport u to vreme bio privilegija plemića i bogatih. 

Foto: Scena rvanja, Lajoš Vermeš sa učenicima u Klužu 1899. godine

Foto: Scena boksa, Lajoš Vermeš sa učenicima u Klužu, oko 1900. godine

Upravo zbog te ideje i sprovođenja iste čuli su se i disonantni tonovi iz Pešte, govoreći o njemu sa diskretnim omalovažavanjem da se takmiči sa „običnim“ svetom. To provejava i u knjizi dr. Sikloši Lasla iz 1929. godine: „Vermeš Lajoš osamdesetih godina pravi je all "all around" atleta njegovog doba, najkarakterističniji sportski lik, nezavisno od nekih njegovih neobičnih detalja on je u mađarskoj sportskoj istoriji najsrčaniji sportski agitator, koji se na životnu realnost ne obazire, čitav čovek je jedna oduševljenost, hipertrofija, koji kao grčka vatrena baklja juri na drumu života, da bi propagirao slavu sporta, svoje domovine, užeg Palića i Subotice.“ Takmičenja Vermeš sa 2 godine mlađim bratom Nandorom i 4 godine mlađim bratom od strica Belom, kao i sa prijateljem Nikolom Matkovićem osniva prvo gimnastičko društvo, u sklopu kojeg svi oni kao članovi kluba počinju da organizuju Palićke sportske igre u duhu antičkih igara, a prve igre održane su 26.08.1880. godine. Sve ovo znači da je olimpijski duh naišao na plodno tlo i razvijao se na ovim prostorima 16 godina pre nego što se uopšte razmišljalo o obnovi modernih olimpijskih igara. Prvo takmičenje bilo je veoma skromnog sadržaja sa svega 3 discipline i to: rvanje, skok u dalj i bacanje tega. Naredne godine postojale su 6 discipline, a 1882. godine samo u gimnastici takmičilo se u čak 3 discipline. Svake naredne godine sportske igre su se obogaćivale novim sportovima, razvijajući se u internacionalna takmičenja, sa više hiljada gledalaca, uspostavljanjem posebnih vozova za gledaoce, a sportske igre su postale glavna atrakcija Palića. Organizacija Palićkih sportskih igara bila je pionirski poduhvat, jer se u to vreme nije ni razmišljalo o obnovi modernih olimpijskih igara, a u nekim disciplinama nisu postojale zvanične propozicije, te su ih sami kreirali, i današnjim očima gledano bile su prilično neobične. Primera radi neke od njih su bile : pentatlon, organizovan na tradicionalan grčki način u originalnoj opremi, kao i bacanje diska i koplja, trčanje, skok u dalj i rvanje. Prilikom bacanja koplja i diska nije se merila samo daljina, već je trebalo i pogoditi cilj. Kod bacanja tega osim daljine merila se i visina dostignutog hica. U boksu se nije išlo na k.o. nego kao u mačevanju – na tuš. Kod takmičenja u plivanju sa preprekama balvani su bili postavljani na staze Palićkog jezera, a vožnja velosipedom sa preprekama organizovana je od Palića do Subotice i nazad; bile su tu i discipline skok u vis i skok u dalj, kao i skok sa motkom (takmičari su skakali sa tramboline); još jedna nesvakidašnja disciplina bila je takmičenje jedriličara na zaleđenom Palićkom jezeru. Osvajači medalja bogato su nagrađivani, a sportska takmičenja u Pešti i Beču vremenski su usklađivana sa palićkim igrama, znajući da najbolji takmičari učestvuju na njima. Na kraju takmičenja organizovani su bogati balovi. Palićke sportske igre u stručnim literaturama su i statusno priznate kao preteča modernih olimpijskih igara. Sportske igre imale su značajan uticaj na razvoj sporta i uopšte fizičke kulture u Subotici, koja je krajem 19. veka dobila epitet grad sportova. Takmičenja su privukla veliki broj posetilaca sa strane, što je dalo polet razvoju turizma i motivisalo ljude da grade svoje velelepne vile na Paliću, što je opet doprinelo snažnoj urbanizaciji i procvatu Palića uopšteno govoreći. Interesantan podatak iz tog vremena, manje poznat ovdašnjoj javnosti – data je definicija kodeksa amaterizma, sa strogim kriterijumima ko se sve može smatrati sportistom amaterom. Francuski aristokrata Pjer de Kuberten, osnivač olimpijskog pokreta, 1894. godine u Parizu na Sorboni saziva osnivanje olimpijskog komiteta sa zadatkom da 1896. godine u Atini organizuje moderne Olimpijske igre. Na taj događaj stigao je poziv i Subotičkom gimnastičkom društvu, ali Vermeš, najpoznatija zvezda tog vremena, smatrao je važnijim organizovanje sopstvenih sportskih igara te nije otputovao na iste.   Izgrađeni objekti Početkom 1884. godine izgradio je na svom imanju na Paliću atletsku stazu elipsastog oblika, obima 225 m, a okolo su podignute tribine za gledaoce, tzv. „Zatvorena arena“ – prva u tadašnjoj Mađarskoj. 1892. godine izgradio je sportski hotel, tzv. „Sovinu kulu“ (Bagolyvár) sa 60 ležajeva, gde su takmičari imali besplatan smeštaj – prvo olimpijsko selo, po pisanju lokalnih medija. Iste godine izgradio je asfaltnu biciklističku stazu elipsastog oblika obima 500 m, treću u Evropi (posle Engleske i Nemačke). Ove dve investicije su ga koštale tadašnjih milion forinti, a poređenja radi godišnja plata službenika u to vreme iznosila je svega 300 forinti. Investicija na obali Palićkog jezera predstavljala je veliki poduhvat, zbog činjenice da je sama obala bila muljevita i bilo je neophodno dopremiti ogromne količine zemlje za potrebe nasipanja. 1891. godine na obali jezera izgradio je montažnu tribinu za gledaoce, iznajmivši pritom i brod na kojem su se izvodile grčke tragedije sa glumcima iz Pešte. Pored Sovine kule, izgradio je svojoj majci vilu „Lujza“ a obe vile postoje i danas, dok je sebi na mestu današnjeg Eko centra izgradio tzv. „Vermeš vilu“; današnja „Riblja čarda“ svojevremeno je korišćena kao fiskulturna sala. Proslavljena i nažalost pokojna glumica Mira Furlan prilikom gostovanja na Palićkom filmskom festivalu gde je svojevremeno bila predsednik žirija, bila je smeštena na Paliću i to baš u čuvenoj vili „Lujza“, o kojoj je imala samo reči hvale, poredeći čitav ambijent sa onim koji se može videti samo u američkom Holivudu. Lokalna štampa 1894. godine piše da na Vermešovom imanju u Ahilonu (dom atleta), u funkciji smeštaja, ishrane i sporta postoji 15 objekata. Zbog velikog broja posetilaca na sportskim igrama Vermeš je došao na ideju o uspostavljanju tramvajskog saobraćaja između Subotice i Palića, a ovaj poduhvat ga je u konačnosti doveo do bankrota. Manje poznat podatak je da je zgrada na adresi Park Rajhla Ferenca broj 9 u Subotici takođe bila u njegovom vlasništvu, a koju je Vermeš zbog loše finansijske situacije bio prinuđen da proda svome stricu. Nakon finansijskog kraha 1895. godine prihvata poziv iz Kluža i postaje profesor gimnastike na univerzitetu nazvanom po tadašnjem caru Francu Josipu. U Klužu se i oženio i dobio troje dece, boraveći tamo sve do 1914. godine, kada se sa porodicom vraća na Palić, gde je iste godine rođen sin Mihalj Vermeš, poslednji od četvoro Vermešove dece.   Prvi mađarski sportski fotograf 2016. godine izdata je studija od strane mađarskog olimpijskog i sportskog muzeja pod gore navedenim naslovom, gde se navodi da je Vermeš imao sportsku fotografsku radnju i to ne u komercijalne svrhe, već isključivo u interesu promovisanja sporta. Vermeš je svojevremeno konstruisao mašinu sa posebnim aparatom koja nepokretnu sliku čini pokretnom – prvu u Evropi nakon Amerike. 

Foto: skok u dalj, autor Lajoš Vermeš oko 1880. godine

  Saradnja sa Beogradom Saradnja između Palićkih sportskih igara i Beograda počela je 1884. godine kada su na Palićkim igrama učestvovala 3 takmičara i to dva službenika i jedan trgovac uključivši se odmah u sportske igre kao i u forume igara. Za vreme trajanja angažovanja u Klužu 1898. godine, Vermeš dobija poziv od strane srpskog kraljevskog dvora da bude učitelj mačevanja mladom kralju Aleksandru Obrenoviću. Vermeš sa oduševljenjem prihvata poziv srpskog kraljevskog dvora, gde provodi 6 nedelja kao učitelj mačevanja. Pozlaćena sablja na kojoj je ugravirano : „Kralj Aleksandar“ nalazi se u Gradskom muzeju Subotice i predstavlja značajni deo postavke u zbirci naoružanja i vojne opreme. 

Foto: Scena mačevanja, Vermeš Lajoš u Klužu 1900. godine

21. i 22. jula 1900. godine sledi interesantno sportsko gostovanje Subotičana u Beogradu pod patronatom kralja Aleksandra. U najavi gostovanja piše da su gosti sami platili prevoz vozom do Novog Sada a nakon toga su doputovali brodom do pristaništa u Beogradu, a bili su smešteni u nekadašnjem hotelu „Pariz“. Putovalo je 40 takmičara, među kojima i četiri žene, i tom prilikom Subotičani su prikazali fudbal velikom Beogradu, a proslavljenim igračima Crvene zvezde i Partizana ovo bi zasigurno bila veoma iznenađujuća činjenica. Kralj je to veče priredio banket na kojem su Vermeš i Nikola Matković prikazali svoju veštinu mačujući sa belgijskim predstavnicima ovog sporta.   Velikani Palićkih sportskih igara Braća Vermeš Lajoš, Nandor i Bela bili su izuzetno dobri i svestrani sportisti, a oba Lajoševa brata su pomagala u organizaciji sportskih igara. Nikola Matković bio je odličan sportista, profesor gimnastike u gimnaziji i vrsni trener. 1900. godine na velikom atletskom mitingu u Pešti, na opšte iznenađenje sa učesnicima iz tadašnje gimnazije osvaja prvo mesto. Car Franc Josip lično je čestitao Matkoviću na ovom velikom uspehu. Pod okriljem Palićkih sportskih igara ponikli su poznati sportisti, koji će slavu subotičkog sporta preneti širom zemlje i sveta, kao što su Đuro Stantić i čuveni Ivan Sarić. Đuro Stantić bio je genijalni sportski talenat koji se istakao u brzom hodanju krajem 19. veka na Palićkim sportskim igrama, a tadašnji trener Nikola Matković, shvativši o kakvom talentu se radi, počinje da trenira Stantića. Interesantan detalj u vezi Stantića je taj da se na svojim prvim takmičenjima pojavio u građanskom odelu i čizmama, što je izazvalo opšte negodovanje sudija i svih prisutnih. Jedan od najvećih Stantićevih uspeha bio je u Berlinu 1901. godine, kada postaje svetski prvak na 75 km brzog hodanja, sa fascinantnim vremenom od 8 sati 16 minuta i 24 sekunde, što znači da mu je prosečna brzina bila blizu 9,3 km/h. Najveći uspeh postigao je 01. juna 1906. godine na međuolimpijskim igrama u Atini na 3000 m, a na uspehu mu je lično čestitao tadašnji grčki kralj, i tako je prva olimpijska medalja stigla u Suboticu. Ivan Sarić bavio se atletikom, a najveći uspeh postigao je u biciklizmu. Na izvanrednim rezultatima u više disciplina na takmičenju u Beogradu čestitke mu je uputio sam kralj Aleksandar. Bio je i odličan fudbaler, a 1910. godine prvi na Balkanu se vinuo u nebo u svom avionu, čiji je model izložen u Muzeju vazduhoplovstva u Surčinu. Subotica se odužila Ivanu Sariću pa je srednja tehnička škola ponela njegovo slavno ime. Vermešov sin Mihalj i Ivan Sarić radili su dugi niz godina rame uz rame u upravi grada Subotice, i upravo zahvaljujući toj činjenici sačuvani su mnogi manje poznati detalji o njegovom životu iz Sarićevog ugla, s obzirom na njegovo izuzetno poštovanje Vermešovog lika i dela. Gustav Šimoković, poznati rvač, preprezentativac, trener i učitelj naših veterana, rvača olimpijaca i svetskih prvaka koji su osvojili mnoge medalje i doneli slavu svojoj zemlji i Subotici, svoje prve korake u ovoj disciplini učili su upravo od Lajoša Vermeša. Šimoković bio je svojevremeno trener Sreti Damjanoviću, svetskom prvaku, dok je Damjanović bio trener našem olimpijskom prvaku Davoru Štefaneku. Gustav Šimoković otac je pesnikinje i pisca Marije Šimoković, autorke lirskog romana pod nazivom „Velosiped gospodina Vermeša“. O nastanku svoga dela ona piše sledeće: „Vermeš je ličnost u čiji život staje i biografija grada i biografija dobrih namera. Fasciniralo me je u njegovoj osobi jedinstvo dobrog, lepog i mudrog, ta kalokagatija koja je bila toliko grčka, helenska, olimpijska.“ Za zasluge razvoja, popularizacije, omasovljenja sporta i fizičke kulture, napredne sportske filozofije, značajnoj ulozi u izgradnji tramvaja i objekata, kulturnom i društvenom procvatu, Subotica mu je učinila posebnu čast - 1936. godine za vreme Berlinske olimpijade kroz centar grada nosio je trčeći u svojoj 76. godini olimpijsku baklju. Intervju koji je svojevremeno dao Vermeš završava sledećom rečenicom: „Nekada sam bio veoma bogat čovek, na sport sam puno para trošio. Na Paliću sam izgradio asfaltnu biciklističku stazu, i palićka staza mi je dala ideju da izgradim tramvaj do Palića. Sada nemam ništa, samo zdravlje i još nešto“, vadeći iz džepa i pokazujući doživotnu tramvajsku kartu, koju je dobio od tramvajske kompanije. 

Foto: Lajoš Vermeš sa porodicom, Palić 1931. godine

Interesantan lični detalj u vezi Lajoša Vermeša je taj da je vodio svojevrsni dnevnik o svom porodičnom stablu, u kojem je beležio različite podatke o članovima svoje porodice.

Lajoš Vermeš preminuo je na imanju svoje ćerke u Bačkim vinogradima, na samom kraju Drugog svetskog rata, 22.05.1945. godine, u periodu nakon odlaska okupacionih snaga, a pre dolaska oslobodioca. Sahranjen je na Bajskom groblju u mauzoleju porodice Vermeš sagrađenom 1906. godine.

Palićka olimpijada obnovljena je 2000. godine, kada je obeležena 120. godišnjica od njenog osnivanja, a 26. avgusta iste godine pored „Riblje čarde“ otkrivena je spomen ploča kao podsećanje na nekadašnju asfaltnu stazu, treću u Evropi, podignutu 1891. godine namenjenu takmičenjima u biciklizmu i atletici. 31.07. 2004. godine na samoj obali postavljen je spomenik Lajošu Vermešu izliven u bronzi u prirodnoj veličini koji gleda na jezero, pored Sovine kule koju je svojevremeno izgradio za potrebe smeštaja učesnika Palićke olimpijade. Poslednjih 15 godina najboljim subotičkim sportistima dodeljuju se medalje Lajoša Vermeša, dok šetalište uz obalu Palićkog jezera u njegovu čast danas nosi naziv Obala Lajoša Vermeša.

Foto: spomenik Lajošu Vermešu postavljen 2004. godine